Liza Titawano

De afgelopen weken is de spanning tussen Saudi-Arabië en Iran steeds verder opgelopen en Saudi-Arabië blijft maar olie op het vuur gooien. Moeten we vrezen voor een oorlog tussen beide landen?

"De hoogste leider van Iran is de nieuwe Hitler van het Midden-Oosten." Dat stelde de Saudische kroonprins Mohammed Bin Salman donderdag in The New York Times. Volgens Salman zou de expansie van de Islamitische Republiek, die in 1979 in Iran werd uitgeroepen, "geconfronteerd" moeten worden.

Hoewel de rivaliteit tussen het Saudi-Arabië in het Midden-Oosten al jaren speelt, werd die de afgelopen weken verder op de spits gedreven toen de Libanese premier Saad al-Hariri begin november vanuit Saudi-Arabië zijn vertrek aankondigde. Dit leek ingestoken te zijn door Saudi-Arabië om te kunnen zeggen dat het door Iran gesteunde Hezbollah via president Michel Aoun, meer invloed wilde uitoefenen in Libanon.

Hoewel Al-Hariri uiteindelijk terugkeerde naar Libanon en zijn aftreden, op verzoek van president Aoun opschortte, blijft de spanning tussen Iran en Saudi-Arabië in de lucht. En de uitspaak van Bin Salman in The New York Times is hier een nieuw hoogtepunt van.

"De schrik slaat me om het hart", zegt Paul Aarts, medeauteur van Saoedi-Arabië: de revolutie die nog moet komen (2016). “Beide landen zitten midden in een woordenoorlog en dit is hierin wel een griezelige ontwikkeling. Saudi-Arabië heeft de afgelopen tijd zijn retoriek ten aanzien van Iran weliswaar enorm opgeschroefd, dit is wel een héle grove belediging."

Uit de tent
Maar lokt de kroonprins Iran hiermee verder uit de tent? Aarts: "Ik denk niet dat de Iraniërs zich nog meer op de kast zullen laten jagen. Het lastige is wel dat je in Iran een breed spectrum hebt van politieke krachten, dus er zijn altijd wel radicale heethoofden die hier gevoelig voor zijn, maar uiteindelijk ligt de macht toch bij de hoogste leider Khamenei en die zal zich hierdoor niet laten verleiden om het conflict met Saudi-Arabië nog verder op de spits te drijven."

Volgens Aarts zit niemand op een rechtstreekse militaire confrontatie tussen Iran en Saudi-Arabië te wachten want dat zou ook de respectievelijke bondgenoten, Rusland en de Verenigde Staten, in de strijd betrekken.

"En als die, plus de andere landen in de regio, zich ermee gaan bemoeien, dan heb je een nieuwe wereldoorlog. En dat wil natuurlijk niemand", zegt Aarts. "Maar tegelijk weten we ook dat het makkelijker is een oorlog te beginnen dan te eindigen, het kan al ontstaan door kleine incidenten, kijk maar naar de Eerste Wereldoorlog."

Proxyoorlog
Ook Maaike Warnaar, Midden-Oostendeskundige aan de Universiteit Leiden, ziet een gewapende strijd tussen beide landen niet zo snel gebeuren. "Iran voelt zich geprovoceerd, maar is vastbesloten daar niet op te reageren. Saudi-Arabië doet alsof er in Libanon bijna sprake is van een nieuwe proxyoorlog, maar voor Iran is Libanon het slachtoffer van Saudische bemoeizucht. Iran heeft overigens zijn handen vol aan de verschillende oorlogen waarbij het al betrokken is, dus die zitten niet op nog een proxyoorlog te wachten."

Hiermee verwijst Warnaar naar de oorlog in Jemen, waarin Iran de Houthi-rebellen steunt die tegen de regering van president Abd Rabbuh Mansur al-Hadi strijden en de oorlog in Syrië waarin Iran aan de kant staat van president Bashar al-Assad.

Deze zogenoemde proxyoorlogen, waarbij een grootmacht een andere partij de daadwerkelijke oorlog laat voeren en zelf als achterman optreedt, en andere ontwikkelingen in de regio hebben gemaakt dat Iran door de jaren heen een steeds belangrijkere speler is in de regio.

Pragmatisch
Nadat het land in 1979 de Islamitische Revolutie uitriep, heeft het in de jaren tachtig regelmatig dreigende taal uitgeslagen richting Saudi-Arabië en de omliggende golfstaten. Maar door de jaren heen is het wat betreft buitenlandse politiek meer en meer pragmatisch geworden en heeft het geluk gehad met bepaalde ontwikkelingen in de regio. Toen de Taliban door de Verenigde Staten en de Britten in Afghanistan werd verslagen en Saddam Hussein in Irak in 2003 werd afgezet, ontstond er in die landen een machtsvacuüm en daar sprong Iran in.

"Sinds de revoluties die in verschillende landen in het Midden-Oosten in 2010 ontstonden, ook wel met de Arabische Lente aangeduid, is die macht verder uitgebreid", aldus Warnaar. "En vanaf 2015 liep die bemoeienis van Iran zelfs door tot in Jemen door het binnenlands conflict dat daar ontstond, terwijl dat land eigenlijk strategisch gezien helemaal niet zo belangrijk voor Iran is."

Paranoïde
Bovendien is Assad in Syrië, gesteund door Iran, aan de winnende hand en trekt Saudi-Arabië met hun steun aan de rebellen aan het kortste eind. Volgens Willem van den Berg, onderzoeker van Instituut Clingendael, is Saudi-Arabië onzeker geworden door deze toenemende Iraanse invloed en weet het hier niet goed mee om te gaan. "Saudi-Arabië moet zijn rol herpakken, maar weet niet goed hoe dit te doen."

Bij nieuwe ontwikkelingen in de regio ziet Saudi-Arabië keer op keer de hand van Iran. Wanneer de Houthi’s het noorden van Jemen in nemen, wanneer de sjiieten in het overwegend soenitische Saudi-Arabië zich in het oosten roeren, wanneer er vanuit Jemen een raket op de Saudische hoofdstad Riyad wordt afgevuurd: altijd is het volgens Saudi-Arabië het werk van Iran.

Van den Berg: "Iran zelf is minder paranoïde, het is wel gewend de underdog te zijn en het is het gewend dat de internationale gemeenschap tegen ze is."

De onzekerheid van Saudi-Arabië maakt volgens Van den Berg dat het land de oorlog in Jemen in stand houdt en uit is op een nieuwe proxyoorlog in Libanon. En ook het verbreken van de diplomatieke banden met Qatar, afgelopen zomer, past in de lijn van het uitbreiden van de Saudische macht. Van den Berg: "Qatar moet wat Saudi-Arabië betreft een minder sterk buitenlandbeleid voeren en probeert het daartoe te dwingen door met andere landen een boycot op te leggen."

Oplossing?
De grote vraag is dan ook wat de oplossing is van de onderlinge concurrentiestrijd tussen Saudi-Arabië en Iran. Het gaat om een klassieke machtsstrijd tussen twee trotse landen die beide hegemonie in de regio willen.

Volgens Van den Berg moeten de twee landen leren hun invloed in het Midden-Oosten te delen. "Maar op dit moment is dat heel moeilijk, met alle proxyoorlogen die gaande zijn."

Wat betreft Warnaar zou praten de enige mogelijkheid zijn om er samen uit te komen. "Hierbij is wel een knappe mediator nodig, het is maar de vraag of het Westen die rol kan vervullen."

Invloedssfeer
Aarts ziet een 'koude vrede' als voorlopige oplossing, waarin beide landen elkaars invloed moeten erkennen. "Iran zal zijn invloedssfeer in Libanon, Syrië en Irak niet snel opgeven en Saudi-Arabië zal dat evenmin doen in de omliggende golfstaten en daarbuiten." Volgens Aarts zal het erkennen van elkaars invloed overigens lastiger zijn voor Saudi-Arabië dan voor Iran, "Ik denk dat Iran hier niet zoveel moeite mee heeft."

Hoewel de rivaliteit tussen beide landen diepgeworteld lijkt, is het niet onmogelijk dat beide landen op een normale manier met elkaar omgaan. Aarts: "Dat hebben ze jarenlang gedaan, het is pas sinds de Iraanse revolutie van 1979 dat de rivaliteit ging opspelen. Iran is intussen in rustiger vaarwater gekomen, terwijl de Saoediërs in hun buitenlandse politiek onder Mohammed bin Salman juist de andere kant opgaan."