Liza Titawano

Islamitische Staat verliest in Irak en Syrië steeds meer terrein. Nederlandse jihadgangers komen daarom geleidelijk weer terug naar Nederland en worden nu harder aangepakt dan de mensen die eerder terugkwamen. Dat stelt de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV) Dick Schoof in gesprek met NU.nl.

"De jihadgangers die nu terugkomen uit Syrië of Irak worden beschouwd als een potentieel gevaar voor de nationale veiligheid. Ze hebben zich, of ze nou vrouw of man zijn, aangesloten bij een terroristische organisatie. Daarmee hebben ze gevechtservaring opgedaan, is het gedachtegoed van IS verstevigd en zijn ze verder geradicaliseerd."

"De groep die nu terugkomt wordt daarom harder aangepakt dan de groep die in 2013 - 2014 al terugkeerde naar Nederland. Dat waren de meer gedesillusioneerde strijders. Nu werken we via twee wegen: vastzetten, verhoren en de zaak voor de rechter krijgen. En aan de andere kant de risicoschatting: welk risico vormen deze mensen ín onze samenleving nadat ze vrijkomen."

Volgens Schoof reisde er in de periode 2013 – 2014 een aantal kalifaatgangers terug naar Nederland, in 2015 en in de eerste helft van 2016 kwam vrijwel niemand terug, en in de tweede helft van 2016 – 2017 zijn er tot dusver zeven mensen teruggekeerd.

"Dit beeld past bij de analyses die wij samen met de veiligheidsdiensten hebben, dat mensen druppelsgewijs terugkeren. We gaan hiervoor het dreigingsniveau, dat al hoog is, niet verder verhogen, maar het betekent absoluut dat de organisaties met wie wij samenwerken zoals de politie en het Openbaar Ministerie, on full alert zijn om terugkeerders zo snel mogelijk op te pakken en voor de rechter te krijgen om daarmee het risico dat ze veroorzaken te verkleinen."

Gaan jullie er per definitie al vanuit dat de mensen die nu terugkomen geen spijtoptanten zijn? Het kan natuurlijk ook zijn dat mensen proberen terug te komen, in een vluchtelingenkamp terechtkomen en niet de voorgeschreven ambassades kunnen bereiken door de situatie op de grond.

"Onze aanname is dat ze een gevaar zijn voor de nationale veiligheid totdat het tegendeel bewezen is. We hebben het afgelopen jaar eigenlijk nauwelijks nieuwe uitreizigers gezien, dus de mensen die daar nu nog zitten, zitten daar al lang en zijn inmiddels gehard door de strijd."

Op dit moment is het totaal aantal uitreizigers circa 285, het aantal gedode jihadgangers is recentelijk toegenomen, dat staat nu op ruim vijftig. In totaal keerden zo’n vijftig mensen terug, daarvan zitten de meest recente zes vast, en één, namelijk Laura Hansen, is in afwachting van de uitspraak in haar zaak op voorwaarden vrijgelaten. Donderdag hoorde de 21-jarige vrouw 35 maanden cel tegen zich eisen, waarvan elf maanden onvoorwaardelijk.

"Daarnaast zijn er ook een flink aantal verstekveroordelingen van mensen die nog in Syrië of Irak zijn, maar hier vast zijn veroordeeld zodat als ze terugkomen ze direct de gevangenis in kunnen. Dat is een lijn die het OM is gaan lopen om duidelijk te maken dat het ernst is voor deze terugkeerders."

En van hoeveel jihadgangers is de Nederlandse nationaliteit afgenomen?

"Op dit moment is van vijf mensen de Nederlandse nationaliteit afgenomen. Bij vier van hen gebeurde dit omdat we ze beschouwen als een gevaar voor onze veiligheid. In één geval is het besluit genomen op grond van een onherroepelijke veroordeling van de rechter. Via beide trajecten zijn we bezig meer zaken voor te bereiden, om te kijken of we van meer jihadgangers de nationaliteit kunnen afpakken om zo het risico voor onze samenleving te verminderen."

Aan hoeveel zaken moeten we dan denken?

"In theorie zijn het er net zoveel als dat er jihadgangers zijn. Maar omdat het zware bewijszaken zijn moeten we niet denken dat we de komende tijd ineens van vijftig man de nationaliteit af kunnen nemen. Het zijn steeds een paar waarbij we dit doen. We lopen ook hier twee routes: een van aanhouden en vervolgen en een van de nationaliteit ontnemen en daarmee voorkomen dat ze naar Nederland komen."

Als de terugkeerders hier zijn en vervolgd worden, kunnen ze ook in een deradicaliseringsprogramma komen. Hoe verloopt dat proces?

"Met deradicaliseringsprogramma’s is wereldwijd nog niet heel veel ervaring. Nederland behoort tot de koplopers om dit toe te passen en te evalueren. Maar ook wij hebben hierin weinig ervaring, vooral op het gebied van het evalueren. Eigenlijk zit iedereen nog in de trial en error fase."

Deradicaliseren is niet in drie maanden gebeurd.

"Nee, het zijn lange trajecten met lastige vraagstukken. We weten dat religie, in dit geval islam, misbruikt wordt voor radicalisering. Maar moet je deradicaliseren vanuit het geloof of moet je proberen het geweld eraf te halen en het geloof niet aan te raken? Je ziet dat verschillende landen met die vraag worstelen."

"En aan het einde van zo’n traject moeten meerdere mensen toetsen of iemand daadwerkelijk is gederadicaliseerd. Dat is niet eenvoudig. Je ziet in het gevangeniswezen wel vaker hoe ingewikkeld het is om te bepalen of iemand weer de samenleving in kan. De vraag is: hoe groot is het risico dat hij met een half jaar toch weer radicaliseert?"

Is daar al een duidelijke oplossing voor?

"Al die trajecten zijn volop in ontwikkeling en het is nog te vroeg om te zeggen dat we het goede deradicaliseringsprogramma hebben gevonden."

Hoeveel jihadgangers hebben er momenteel zo’n programma afgerond?

"… Afgerond?"

Of hoeveel zitten er momenteel in zo’n programma?

"Ik denk dat we op niet veel meer zitten dan tien. Nog geen heeft het afgerond."

En zo’n programma is vrijwillig?

"Ja. Maar ook dit is onderdeel van internationaal debat. De heersende opvatting van deskundigen is dat met een verplichte exercitie je het gedrag niet verandert. Het is de keuze van Nederland om de lijn van de deskundigen hierin te volgen, maar je ziet dat het debat zowel in de politiek als onder deskundigen met enige regelmaat oplaait."

Maar het kan niet zo zijn dat iemand wordt veroordeeld en er daar achteraan nog een deradicaliseringsprogramma wordt opgelegd?

"De rechter kan beslissen dat, als onderdeel van een vervroegde in vrijheidstelling, een deradicaliseringsprogramma in de gevangenis moet zijn doorlopen. Dan zit het een beetje tussen verplicht en vrijwillig in."

Is bekend hoeveel jihadgangers zo’n programma hebben geweigerd?

"Dat is nog te vroeg, op dat punt zijn we nog niet aanbeland."

Na de verschillende aanslagen in Europa is de samenwerking op het gebied van veiligheid tussen de verschillende landen geïntensiveerd. Wat heeft dit inmiddels opgeleverd?

"Er is in het begin van 2016 een enorme slag gemaakt in de samenwerking en informatiedeling tussen de Nationale Politie en Europol, maar ook worden alle Europese systemen die er zijn om tot detectie te komen, beter gevuld. Datzelfde zien we bij de inlichtingendiensten van alle lidstaten van de Europese Unie plus Noorwegen en Zwitserland. De CTG (Counter Terrorist Group) is nieuw leven ingeblazen en sindsdien zie je dat er veel meer informatie tussen inlichtingendiensten wordt gedeeld en zijn er verschillende arrestaties geweest."

En wie spelen er op nationaal gebied een belangrijke rol?

"Vooral de gemeenten hebben een grote rol bij het op individueel niveau bekijken of er interventie nodig is. Wat we niet moeten vergeten dat we in Nederland ook geradicaliseerde moslims hebben die bereid zijn een aanslag te plegen. Lokale partijen kijken of er moet worden overgegaan op een deradicaliseringsprogramma, een gebiedsverbod of een arrestatie. Daarin kijken veel landen naar Nederland, vanwege de rol van de wijkagenten, die hier toegang hebben tot diep in de wijken. Wij hebben hier geen no go area’s, het zijn allemaal gebieden waar we nog bij kunnen. Hierdoor kunnen de contacten, ook met moslimorganisaties en met ouders (van geradicaliseerde moslims, red.), gewoon plaatsvinden."

Dus we doen het in Nederland wel goed?

"Er is geen enkele reden voor zelfgenoegzaamheid. Dat we het allemaal goed doen is prima, maar de dreiging is met niveau 4 onverminderd hoog. Er kan in Nederland ook een aanslag plaatsvinden. Die scherpte, die aandacht en focus, is ontzettend belangrijk om vast te houden. Zonder dat we mensen bang willen maken. Het moment om achterover te zitten is nog lang niet aan de orde. Ik heb geen kritiek op wie dan ook, maar we moeten ons elke dag de vraag stellen: doen we het wel goed genoeg?"